Biełaruskaja słužba «Radyjo Svaboda» — apošni bujny resurs, jaki prytrymlivajecca «taraškievicy». U vypadku jaje zakryćcia hety pravapis stracić adnu z apošnich apor, što moža pryvieści da kančatkovaha źniknieńnia alternatyŭnaj normy ź miedyjaprastory.
Dźvie normy
Pieršyja sproby ŭnarmavać biełaruski pravapis rabilisia mnohimi movaznaŭcami ŭ pačatku XX stahodździa. Adnak tolki sa źjaŭleńniem «Biełaruskaj hramatyki dla škoł», vydadzienaj Branisłavam Taraškievičam u 1918 hodzie, biełaruski pravapis atrymaŭ svajo ŭnarmavanaje abličča. Pravapis hety byŭ niedaskanałym, što ŭśviedamlaŭ i sam Taraškievič, a pašyreńnie śfier užyvańnia biełaruskaha piśma vymahała dalejšaha ŭnarmavańnia arfahrafii.
Raźviazać moŭnyja pytańni pavinien byŭ akademičny prajekt reformy biełaruskaha pravapisu, padrychtavany biełaruskimi navukoŭcami ŭ 1930 hodzie. Ale prychod da ŭłady Stalina, zhortvańnie palityki biełarusizacyi i pačatak šyrokamaštabnych represij nie dali prajektu być realizavanym. Zamiest jaho pačaŭ rychtavacca inšy prajekt, jaki byŭ pazbaŭleny «nacdemaŭskaha ŭpłyvu».
Niahledziačy na zaŭvažny rusifikatarski ŭchił akademičnaha prajekta 1933 hoda, jon nie zadavoliŭ kiraŭnictva SSSR praz praźmiernuju pamiarkoŭnaść u spravie nabližeńnia biełaruskaj movy da ruskaj. Stvoranaja palityčnaja kamisija, u jakoj nie było nivodnaha movaznaŭcy, pierahledzieła praviły biełaruskaj movy.
Biełarusy za miežami SSSR, u pieršuju čarhu ŭ Zachodniaj Biełarusi, a taksama biełaruskija centry ŭ Łatvii, Prazie i Bierlinie nie pryniali reformy biełaruskaha pravapisu 1933 hoda. U paślavajenny čas dareformiennym pravapisam, časam madyfikavanym, praciahvała karystacca biełaruskaja emihracyja.
Biełaruskaja nacyjanalnaja słužba, tady jašče radyjo «Vyzvaleńnie», jakaja pačała pracu ŭ mai 1954 hoda składałasia jak z vychadcaŭ z Zachodniaj Biełarusi, tak i z tych, chto pražyvaŭ da pačatku vajny ŭ BSSR. Pytańnie pravapisu nie mieła značeńnia, bo ŭ radyjofarmacie, u jakim viaščała miedyja, adroźnieńni pamiž normami nieistotnyja, a rusifikatarskija navacyi savieckich uładaŭ na žyvoje maŭleńnie ŭpłyvali mała.
Epocha pieramien
Tym časam paśla raźviančańnia kultu Stalina z 1957 hoda akademičny pravapis pastupova pazbaŭlaŭsia ad vynikaŭ rusifikatarskaha ŭmiašańnia. Z pačatkam demakratyzacyi ŭ čas «pierabudovy» znoŭ było ŭźniataje pytańnie pravapisu. Užo da pačatku 1990-ch stali masava źjaŭlacca pieryjadyčnyja vydańni, jakija prytrymlivalisia davajennaha pravapisu, što supraćpastaŭlaŭsia zrusifikavanamu savieckamu.
Na «taraškievicy» vychodzili haziety «Svaboda», «Pahonia», «Naša Niva», časopis «Spadčyna», hetym ža pravapisam karystałasia biełaruskaja redakcyja Polskaha Radyjo i inšyja. Biełaruskaja słužba «Radyjo Svaboda», jakaja ŭ 1998 hodzie vyjšła ŭ internet i zajmieła ŭłasny sajt z tekstavymi navinami, taksama addała pieravahu hetamu pravapisu.
Navat na staronkach dziaržaŭnaha časopisa «Mastactva» možna było pabačyć artykuły, napisanyja «taraškievicaj». Zdavałasia, što staraja norma voś-voś voźmie vierch nad savieckaj.
Ale jak takoj ahulnaj normy i nie było, u vydańniach karystalisia roznymi praviłami hramatyki, pieradačy słoŭ inšamoŭnaha pachodžańnia i roznaj leksikaj.
Unarmavać pravapis uziaŭsia movaznaviec Vincuk Viačorka, jaki apublikavaŭ svoj prajekt u 1995 hodzie. Na asnovie hetaha prajekta byŭ padrychtavany i vydadzieny ŭ 2005 hodzie zbor praviłaŭ «Biełaruski klasyčny pravapis. Sučasnaja narmalizacyja». Narmalizacyju pryniali ŭsie asnoŭnyja vydańni, jakija na toj čas prytrymlivalisia «taraškievicy».
Dziaržaŭnaja reakcyja
Z prychodam da ŭłady Alaksandra Łukašenki niedziaržaŭnyja miedyja, jakija karystalisia «taraškievicaj» i raniej byli ŭ apazicyi da savieckaha režymu, akazalisia ŭ apazicyi da novaj ułady, jakaja viarnułasia ŭ rečyšča savieckich naratyvaŭ i skiravała palityku na zbližeńnie z Rasijaj. Režym Łukašenki cisnuŭ na svaich apanientaŭ i niezaležnyja vydańni, praz sud byli likvidavanyja haziety «Svaboda» i «Pahonia».
Adroźnieńnie pa pravapisie było ŭraźlivym miescam niezaležnych miedyja, u jakoje biła dziaržaŭnaja mašyna. Ale ŭ 1998 hodzie «Naša Niva» praz sud usio ž adstajała svajo prava vydavacca alternatyŭnym pravapisam, bo na toj momant u zakanadaŭstvie nie było patrabavańnia karystacca aficyjnym pravapisam.
Hulni z najmieńniem
Cikavy ŭpłyŭ na hramadskaje mierkavańnie prajaviŭsia ŭ tym, jak pačali nazyvać dzie normy biełaruskaj movy. Alternatyŭnuju normu jaje kadyfikatary nazvali «taraškievicaj» u honar vydatnaha movaznaŭca i hramadskaha dziejača, jaki staŭ achviaraj stalinskich represij, što vyklikaje vodhuk u śviadomych biełarusaŭ.
A aficyjny pravapis achryścili «narkamaŭkaj» — hetaje słova maje vidavočna niehatyŭnaje i pahardlivaje adcieńnie, padkreślivajučy jaho suviaź z savieckaj epochaj i prymusovym uviadzieńniem rusifikavanych pravił.
I heta pry tym, što ad tych samych savieckich narkamataŭ u aficyjnym pravapisie mała što zastałosia. Užo ŭ pačatku 1990-ch, adčuvajučy patrebu ŭdakładnieńniaŭ u pravapisie, aficyjnaja norma pačała pavolna refarmavacca, ačyščacca ad śladoŭ rusifikacyi i prymać niekatoryja normy, jakija byli ŭ akademičnym prajekcie 1930 hoda.
Apošniaj viachoj u hetym pracesie stali praviły biełaruskaj movy, jaki byli zaćvierdžanyja ŭ 2008 hodzie.
Zaniapad «taraškievicy»
Niahledziačy na toje, što ŭ siaredzinie 2000-ch hadoŭ, padmacavany ŭ tym liku śviežym unarmavańniem, alternatyŭny pravapis praciahvaŭ trymać pazicyi ŭ niezaležnych vydańniach i niepadzielna ŭładaryŭ na prastorach maładoha bajnetu, taraškievičnaha frontu nie skłałasia. Racyjanalnyja faktary pačali pieravažać nad ideałahičnaj čyścinioj.
Adno za adnym niezaležnyja vydańni, jakija trymalisia alternatyŭnaha pravapisu, pierajšli na aficyjnuju normu. Heta zrabiŭ navat časopis «Spadčyna», namieśnikam redaktara jakoha ŭ toj čas pracavaŭ kadyfikatar alternatyŭnaha pravapisu Vincuk Viačorka. Praces paskoryła pryniaćcie ŭ 2008 hodzie zakona «Praviły biełaruskaj arfahrafii i punktuacyi», jaki nabyŭ moc u 2010 hodzie.
U 2008 hodzie na aficyjny pravapis pierajšła i «Naša Niva». Heta adbyłosia ŭ momant viartańnia haziety ŭ kijoski i katałohi «Biełpošty».
«NN» stavić pierad saboj zadaču zavajovy novaj aŭdytoryi. Viartańnie ŭ kijoski «Sajuzdruku» daje taki šaniec. Niepryzvyčajenym ludziam čytać pa-biełarusku kłasičnym pravapisam ciažej, mocna ciažej. Toje adnaznačna pakazvali sacyjałahičnyja daśledavańni, dyj kožny z nas toje bačyŭ abo adčuvaŭ na sabie. Hety psichałahičny barjer abmiažoŭvaŭ aŭdytoryju. My chočam, kab novyja i novyja ludzi pačali nabyvać hazietu, identyfikavali biełaruskuju movu jak svaju, nie adčuvali ad jaje adčužeńnia. Było b niedaravalna, kab niepryjacieli biełaruskaha tykali: voś, my ich dazvolili, i što — žmieńka čytačoŭ u ich», — havaryłasia ŭ zvarocie Redakcyi.
«Taraškievica» mieła (i maje) niekalki istotnych i pakul nievyrašalnych prablem.
Hałoŭnaja pryčyna admovy ad «taraškievicy», ź jakoj vynikajuć usie inšyja — hety pravapis nie vučać u škołach. Siońnia vypusknik biełaruskaj škoły, jakaja časam jość adzinaj krynicaj vyvučeńnia biełaruskaj movy, nie viedaje pravił «taraškievicy», a ich vyvučeńnie patrabuje ad jaho dadatkovych vysiłkaŭ.
Dyj niekatoryja miescy alternatyŭnaha pravapisu, jak taja ž pieradača łacinskich i hrečaskich terminaŭ, davoli sprečnyja. Zvyčajna kadyfikacyi iduć śledam za uzusam, «taraškievica» ž dyktuje uzusu pohlady movaznaŭcaŭ 1930-ch.
Traplajučy ŭ «taraškievičnaje» asiarodździe, biełarus paśla škoły ŭ adzin momant stanovicca niepiśmiennym, jaho treba pieravučvać. Ale niama kursaŭ, niama anłajn-pierakładčykaŭ, niama tałkovych anłajn-prahram pravierki pravapisu, niama padručnikaŭ, mała słoŭnikaŭ i encykłapiedyčnych vydańniaŭ — usiaho taho, na što bahataja aficyjnaja norma, a vybar litaratury, napisanaj «taraškievicaj», abmiežavany žanrava i idejna.
Navat u internet-prastory, jakaja nie viedaje administracyjnaha cisku ŭ płanie vykarystańnia peŭnaj moŭnaj normy, spravy «taraškievicy» ŭžo daŭno dalokija ad dobrych. Kali internet staŭ šyroka dastupny biełarusam, to daminavańnie «taraškievicy», pašyranaj siarod palityčna aktyŭnaj častki hramadstva, jakaja pieršaj vybrałasia ŭ suśvietnaje pavucińnie, stała rastvaracca navat u sacsietkach, u hetaj pryvatnaj prastory, jakuju nijaki moŭny zakon nie rehuluje.
Pravieryć heta vielmi prosta: dastatkova zajści ŭ tvitar, viadomy žyvoj i aktyŭnaj biełaruskamoŭnaj supolnaściu, i padličyć kolkaść užyvańniaŭ «jość» suprać «jość».
Na momant napisańnia artykuła za apošnija sutki słova «jość» u tvitary było ŭžyta 61 raz, a słova «jość» — usiaho 8, pry tym adzin z razoŭ u tvicie «Radyjo Svaboda». U 2008 hodzie ŭ artykule «Našaj Nivy» prosty analiz pa tych ža słovach pakazvaŭ poŭny parytet va ŭžyvańni akademičnaha i alternatyŭnaha pravapisaŭ u internecie.
«Radyjo Svaboda» zastajecca apošnim bujnym miedyja, jakoje karystajecca «taraškievicaj». Ciapierašniaje spynieńnie finansavańnia aznačaje mocny ŭdar pa hetym pravapisie. Iranična, što trunarom alternatyŭnaj normy biełaruskaj movy staŭ nie Alaksandr Łukašenka, a prezident krainy, jakaja ličyłasia lidaram volnaha śvietu.
Siońnia, akramia «Radyjo Svaboda», zhadvajucca tolki dva resursy, jakija vykarystoŭvajuć alternatyŭny pravapis. Pieršy — Warta, miedyja, jakoje zasnavali idejnyja prychilniki Zianona Paźniaka.
Druhi — Biełaruskaja Vikipedyja, moŭny raździeł volnaj encykłapiedyi.
Da pačatku 2010-ch hadoŭ raździeł «taraškievicaj» byŭ asnoŭnym moŭnym biełaruskamoŭnym raździełam Vikipiedyi, paćviardžajučy pieršynstvo hetaha pravapisu ŭ internecie. U 2012 hodzie raździeł akademičnym pravapisam abyšoŭ pa kolkaści artykułaŭ raździeł alternatyŭnym pravapisam, i z taho času razryŭ niaŭchilna pavialičvajecca. Kolkaść redaktaraŭ raździeła «taraškievicaj» źniziłasia i zastajecca na adnym i tym ža ŭzroŭni šmat hadoŭ, u toj čas jak kolkaść redaktaraŭ u akademičnym raździele praciahvaje raści.
Pryčyna, vidać, taja ž, što i ŭ miedyja — niemahčymaść pryciahnuć novych redaktaraŭ praz toje, što mała chto dobra vałodaje «taraškievicaj».
Bieź instytucyj, škoł, słoŭnikaŭ, litaratury, a ciapier, kali «Radyjo Svaboda» moža nie stać, i apošniaha bujnoha miedyja, «taraškievicy» ŭ biełaruskamoŭnaj prastory amal nie zastaniecca.
Ciapier čytajuć
Na BT zrabili film pra toje, jak biełarusy ledź vyžyvajuć u Jeŭropie. Kab zapisać videa, hierojaŭ žorstka padmanuli4
Kamientary
P.S. za "lacinku" - asobny respekt!
Pieršaje - mnohija, chto ŭparta rasstaŭlaje znaki, sam tak nie vymaŭlaje. Bolš taho, va Ŭschodniaj Biełarusi niaredka tak mocna, jak u Zachodniaj, nie źmiakčajuć, tam niama hetych amal polskich ŚĆ. Tam nie pa-rusku, ale i nie ź vilenskim vymaŭleńniem.
Druhoje pytańnie - z hetaj šyzoj "klasyčnaja filalohija", jakuju tak staranna vymaŭlaje Viačorka starejšy, jaki toj movy žyvoj uvohule nidzie nie čuŭ, vychoŭvaŭsia ŭ siamji savieckich partakrataŭ.
[Zredahavana]