Čamu na Biełarusi nasamreč niama 700-hadovych duboŭ i jak staražytnaja architektura dapamahaje batanikam

Hadavyja kolcy dreŭ dajuć navukoŭcam unikalnuju mahčymaść zazirnuć u minułaje i adnavić karcinu pryrodnych źjaŭ, što adbyvalisia sotni i navat tysiačy hadoŭ tamu. Dendrachranołahi, jakija vyvučajuć hadavyja kolcy, zdolnyja nie tolki vyznačyć uzrost dreva, ale i rasšyfravać, jakija ŭmovy navakolnaha asiarodździa ŭpłyvali na jaho raźvićcio.

Jak patłumačyŭ «Zialonamu partału» były zahadčyk łabaratoryi lasnoj ekałohii i dendrachranałohii Instytuta ekśpierymientalnaj bataniki NAN Maksim Jarmochin, drevy zapisvajuć u svaich kolcach infarmacyju pra źmieny klimatu, stychijnyja biedstvy i navat hłabalnyja katastrofy. 

Biaskoncaja historyja dreŭ

«Kali pahladzieć na śpił dreva, možna zaŭvažyć, što adny hadavyja kolcy šyrokija, inšyja — vuzkija, a dzie-nidzie možna ŭbačyć i zarosłyja halinki abo paškodžańni», — adznačaje daśledčyk. Hetyja adroźnieńni niasuć u sabie historyju ŭmoŭ, u jakich rasło dreva.

Pavialičyć

Analizujučy sieryi hadavych kolcaŭ roznych dreŭ, navukoŭcy mohuć rekanstrujavać pryrodnyja pracesy, što adbyvalisia sotni hadoŭ tamu. 

«Hadavyja kolcy asabliva dobra padychodziać dla daśledavańnia klimatyčnych źmien. Naprykład, u zaležnaści ad taho, dzie rasło dreva — na suchadole, u bałotach ci na pojmie — jaho kolcy buduć adlustroŭvać roznyja paramietry klimatu», — tłumačyć Maksim.

Aproč klimatyčnych źjaŭ, u hadavych kolcach možna znajści ślady hłabalnych kataklizmaŭ. Adnym z prykładaŭ źjaŭlajucca vułkaničnyja vyviaržeńni. 

«Kali adbyvajecca bujny vybuch i vialikaja kolkaść rečyvaŭ vykidvajecca ŭ atmaśfieru, asabliva ŭ strataśfieru, heta moža pryvieści da źmianšeńnia kolkaści soniečnaha śviatła, što taksama adlustroŭvajecca ŭ hadavych kolcach. Jany vydatna fiksujuć i pažary, jakija adbyvalisia ŭ tym miescy, dzie raście dreva», — adznačaje daśledčyk. 

Kali pažar prachodzić praź les, mnohija drevy vyžyvajuć, ale na ich stvałach zastajucca paškodžańni, jakija bačnyja ŭ kolcach.

Pavialičyć

Takim čynam, vyvučajučy śpiły dreŭ, možna nie tolki vyznačyć, kali adbyvalisia pažary, ale i acanić ich maštab i častatu. Dla niekatorych rehijonaŭ śvietu, asabliva hornych, važnaj infarmacyjaj, jakuju vučonyja atrymlivajuć z hadavych kolcaŭ, mohuć stać danyja pra łaviny i dynamiku ledavikoŭ. 

«Łaviny nanosiać surjoznyja paškodžańni drevam, i hetyja paškodžańni zachoŭvajucca ŭ hadavych kolcach», — tłumačyć navukoviec. 

Faktyčna, drevy viaduć svojeasablivy «dziońnik» usich pryrodnych źjaŭ, što adbyvalisia vakoł ich. 

I choć čałaviek nie moh zafiksavać, naprykład, stychijnaje biedstva tysiaču hadoŭ tamu, siońnia navukoŭcy mohuć adnavić jaho historyju dziakujučy dendrachranałohii. Adnoj z hałoŭnych pieravah dendrachranałohii źjaŭlajecca jaje dakładnaść.

Pavialičyć

Endru Duhłas (źleva) adnym ź pieršych źviarnuŭ uvahu na paŭtaralnaść źmien u pryroście dreŭ.

«Hadavyja kolcy dazvalajuć rabić rekanstrukcyi z dakładnaściu da adnaho hoda, čaho nie mohuć zabiaśpiečyć inšyja mietady. Dla paraŭnańnia, inšyja navukovyja mietady, takija jak analiz ledavikovych kiernaŭ abo karałaŭ, nie mohuć dać takuju dakładnaść.

Kali my majem mahčymaść nazvać dakładny hod, naprykład, što dreva było śsiečana ŭ 997-m hodzie, to heta sapraŭdy ŭražvaje», — dadaje navukoviec.

Siońnia ŭ Jeŭropie ŭžo pabudavana chranałohija hadavych kolcaŭ, jakaja achoplivaje bolš za 12 tysiač hadoŭ, a ŭ susiednich Polščy i Litvie daŭno pabudavany šmatviekavyja chranałohii. 

Raniej u Biełarusi nie isnavała adzinaj dendrachranałahičnaj bazy, tamu praca išła pavolna. Maksim z kalehami pačali źbirać archieałahičnuju i histaryčnuju draŭninu ŭ 2008 hodzie, i tolki praź dziesiać hadoŭ im udałosia abjadnać usie frahmienty ŭ adzinuju chranałohiju. 

«Zachodniaja častka Biełarusi dobra supadaje z polskimi ci litoŭskimi ŭzorami, ale čym dalej na ŭschod, tym bolšaja nieabchodnaść stvarać ułasnuju bazu danych», — adznačaje navukoviec.

Krynicy dendrachranałohii — žyvyja i miortvyja

Dla pabudovy praciahłaj chranałohii dendrołahi vykarystoŭvajuć niekalki krynic. U pieršuju čarhu — heta žyvyja drevy. Adnak ich uzrost abmiežavany.

Pavialičyć

Adna z asnoŭnych składanaściej dendrachranałohii ŭ Biełarusi — heta, jak ni dziŭna, niedachop staražytnych lasoŭ.

Tym nie mienš, u niekatorych miescach usio jašče možna sustreć sosny va ŭzroście 200—250 hadoŭ. Takija drevy zachavalisia, naprykład, u Biełaviežskaj puščy i ŭ Biarezinskim zapaviedniku, abo na bałotach. Adnak u rehijonach z aktyŭnaj lasnoj haspadarkaj staražytnyja drevy sustrakajucca značna radziej.

Kab pašyryć chranałohiju i zahlanuć dalej u minułaje, navukoŭcy vykarystoŭvajuć nie tolki žyvyja drevy, ale i draŭninu z histaryčnych pabudoŭ. Spačatku biarucca ŭzory z sučasnych dreŭ, naprykład, da 1800 hoda. Pry hetym drevy nie vysiakajucca — navukoŭcy vykarystoŭvajuć mietad kareńnia, kali sa stvała vymajuć nievialiki ŭzor hadavych kolcaŭ. 

«Heta jak uziać analiz kryvi ŭ čałavieka, ničoha strašnaha dla dreva niama», — žartuje daśledčyk.

Dalej vučonyja šukajuć pabudovy XIX stahodździa, zroblenyja z takich ža parod draŭniny, jak i žyvyja drevy.

«My pavinny vykarystoŭvać draŭninu z taho ž rehijona, kab chranałohija była dakładnaj. Potym hadavyja kolcy žyvych dreŭ i draŭlanych pabudoŭ nakładvajucca adno na adno, utvarajučy bieśpierapynnuju sieryju.

Kali my znachodzim draŭninu z budynka XIX stahodździa, to atrymlivajem dadatkovy adrezak minułaha. Hetak krok za krokam možna vandravać u minułaje», — kaža daśledčyk. 

Pavialičyć

Zvyčajna najbolš staražytnuju draŭninu možna znajści ŭ cerkvach i kaściołach.

«Najstarejšaja pabudova, jakuju nam udałosia datavać, — heta Spasa-Preabraženskaja carkva ŭ Połacku. Daśledavańnie pakazała, što duby dla jaje budaŭnictva byli śsiečanyja ŭ 1124—1137-ch hadach», — kaža Maksim Jarmochin.

Samaja chałodnaja zima na Biełarusi

Hadavyja kolcy mohuć raskazać nie tolki pra ŭzrost dreva, ale i pra ekstremalnyja klimatyčnyja padziei.

Adna z najbolš značnych anamalij za apošniuju tysiaču hadoŭ — heta zima 1939-1940 hoda, kali tempieratury pavietra padali nižej 40 °C.

Paśla jaje rost dreŭ značna zapavoliŭsia, a zatym jašče dadałasia i zasušlivaje leta, što dobra bačna pa vielmi vuzkich hadavych kolcach. 

«Kali zima chałodnaja, dreva pačynaje viehietacyju značna paźniej, tamu hadavoje kalco atrymlivajecca vuzkim», — tłumačyć navukoviec.

Daśledavańni pakazvajuć, što ŭ Biełarusi hałoŭnymi faktarami, jakija ŭpłyvajuć na šyryniu hadavych kolcaŭ chvojnych parod, źjaŭlajucca zimovyja i rańnieviasnovyja tempieratury. Letnija zasuchi taksama majuć značeńnie, ale najbolšaja suviaź nazirajecca mienavita z tempieraturaj rańniaj viasny i zimy.

Pavialičyć

Adzin ź niečakanych faktaraŭ, jaki ŭpłyvaje na šyryniu hadavych kolcaŭ, — heta fotasintez zimoj. Pry tempieratury da -4 °C sosny i jełki mohuć praciahvać pahłynać śviatło i zapasać pažyŭnyja rečyvy, jakija mohuć być vykarystanyja viasnoj.

«Chvojnyja parody, u adroźnieńnie ad listapadnych, zachoŭvajuć chvoju na praciahu ŭsiaho hoda i mohuć fotasintezavać navat pry słaba admoŭnych tempieraturach. Kali zima ciopłaja, asabliva z častymi adlihami, drevy nie ŭvachodziać u hłyboki stan spakoju, a praciahvajuć chacia b minimalna fotasintezavać», — adznačaje navukoviec. Heta dazvalaje im zachavać resursy, jakija paśla iduć na rost u novym siezonie.

Adnak kali zima surovaja, praces fotasintezu spyniajecca, i viasnoj drevy pačynajuć rost biez dadatkovaha resursnaha «bahažu». U vyniku hadavoje kalco atrymlivajecca značna vuziejšym. Listapadnyja parody, takija jak biaroza, volcha abo dub, nie majuć takoha miechanizmu. 

«Kali dreva skidaje liście, jano stračvaje mahčymaść fotasintezavać uzimku», — kaža Maksim Jarmochin.

Tamu analiz šyryni hadavych kolcaŭ chvojnych parod daje bolš dakładnuju karcinu zimovych tempieratur i ŭmoŭ rostu.

Dub — vydatny vybar na budučyniu

Na padstavie analizu hadavych kolcaŭ navukoŭcy mohuć nie tolki vyvučać minuły klimat, ale i prahnazavać, jak buduć mianiacca biełaruskija lasy ŭ budučyni. 

«My viedajem, jak klimat upłyvaje na šyryniu hadavych kolcaŭ, a heta značyć, što možam acanić, jakija parody buduć lepš adaptavanyja da novych umoŭ», — tłumačyć navukoviec.

Užo ŭ 2010 hodzie była raspracavana pieršaja stratehija adaptacyi lasnoj haspadarki Biełarusi da klimatyčnych źmienaŭ, u jakoj byli vykarystany dadzienyja dendrachranałohii. 

Pavialičyć

«Asnoŭnaje pytańnie — jakija parody sadzić u budučyni?Kali klimat stanie ciaplejšym i sušejšym, zvyčajnaja jełka, naprykład, nie zmoža vyžyvać tak, jak raniej.

Adnak rašeńni, što prymajucca na dziaržaŭnym uzroŭni, časam vyklikajuć pytańni. Ministerstva lasnoj haspadarki pačało razhladać ideju vysadžvańnia buka i pichty, ale dla mianie heta vyhladaje sprečna», — kaža navukoviec.

Hetyja parody sapraŭdy lubiać ciapło, ale jany vielmi patrabavalnyja da vilhaci. «Kali letam budzie zasušliva, što tady rabić z hetym bukam?» — zadajecca pytańniem daśledčyk i prapanuje rabić staŭku na miascovyja vidy, jakija ŭžo histaryčna prystasavanyja da biełaruskaha klimatu. 

«Naprykład, dub — heta vydatny vybar», — adznačaje jon.

Pry hetym možna źviarnuć uvahu na abodva jaho rodnyja vidy, jakija rastuć u Biełarusi: dub skalny — jaki zaraz sustrakajecca tolki na samym zachadzie Biełarusi i lepš adaptavany da zasuch; i dub čareščaty — tradycyjny vid, jaki raście pa ŭsioj krainie.

«Hetyja duby mohuć navat stvarać hibrydy, što moža davać im dadatkovuju ŭstojlivaść», — kaža daśledčyk.

Ale, kaniešnie, niahledziačy na toje, što dub dobra pieranosić zasuchu, u lasnoj haspadarcy jaho vykarystańnie zastajecca składanym. Jon raście značna pavolniej, i pieršyja 10—15 hadoŭ za im patrebny pilny dohlad. U adroźnieńnie ad jełki, dla jakoj dastatkova niekalki razoŭ zrabić aśviatleńnie, i jana budzie raści dalej.

Adnak u doŭhaterminovaj pierśpiektyvie dubovyja lasy mohuć stać bolš ustojlivymi da klimatyčnych źmien. Ich treba nie tolki aktyŭna sadzić, ale i abaraniać, kab zachavać kaštoŭnyja ekałahičnyja terytoryi.

Mifičnyja 700-hadovyja duby

Šmatlikija krynicy śćviardžajuć, što niekatoryja biełaruskija duby mohuć dasiahać uzrostu 700-800 hadoŭ, ale, jak tłumačyć navukoviec, hetyja danyja nie padmacavanyja navukovymi daśledavańniami. 

«Maksimalny zafiksavany ŭzrost duba ŭ Biełarusi — kala 400 hadoŭ. A ŭsie hetyja šyldy pra 700-800 hadoŭ… Heta, chutčej, falkłor.

Ja navat pra heta žartuju, što na płocie taksama šmat čaho napisana. Pry prysvajeńni statusu pryrodnaha pomnika ŭzrost časta aceńvaŭsia na voka, pryčym z ulikam histaryčnych lehiend. Moh niechta skazać, što pad hetym dubam niejki viadomy vajar adpačyvaŭ, i voś užo jamu «dajuć» 800 hadoŭ», — iranična zaŭvažaje daśledčyk.

Pavialičyć

Prablema vyznačeńnia dakładnaha ŭzrostu starych dreŭ u tym, što jany z časam stanoviacca pustymi znutry.

Hnil i paškodžańni pryvodziać da straty značnaj častki kolcaŭ, tamu dakładna vyznačyć ich uzrost stanovicca niemahčyma. Adnak navat kali dreva vialikaje, heta nie aznačaje, što jano staražytnaje.

Pavialičyć

Maksim pryvodzić u prykład viadomy Ściełmužski dub (lit. Stelmužės ąžuolas) u Litvie, jakomu prypisvajuć ad 1 000 da navat 2 000 hadoŭ. 

«Adnak kali parazmaŭlać z dendrachranołahami, jany ličać, što heta, chutčej za ŭsio, nie adno dreva, a niekalki duboŭ, jakija zraślisia razam.

Takija histaryčnyja pamyłki časta źviazanyja ź lehiendami i turystyčnym intaresam. Dla turystaŭ heta pryhoža — mieć 700-hadovy dub. Ale kali pravieści navukovy analiz, ličby mohuć być zusim inšymi», — padkreślivaje jon.

• 13
• 0
• 0
• 0
• 1
• 0
• 0
• 1